450 jaar Synode van Emden

Informatie over de Synode van Emden in het Nederlands


Von Gunter Brandorff

In het jaar 2021 is het 450 jaren geleden dat in de Duitse stad Emden ongeveer dertig vertegenwoordigers van gemeenten van Nederlandse vluchtelingen en ‘ondergedoken’ gemeenten in Nederland voor een vergadering bij elkaar kwamen. Als ‘de Synode van Emden’ werd deze bijeenkomst onderdeel van de protestantse kerkgeschiedenis.  

De synode vond van 4 t/m 13 oktober 1571 plaats in het voormalige arsenaal van de stad Emden (gebouwd 1569/70 en tijdens WO II vernield). Voor de synode werden gemeenten uit het voormalige gebied van ‘de Nederlanden’ uitgenodigd, dat voor grote delen onder de repressie van de Spaanse overheersing moest lijden. Doel van de bijeenkomst was de versterking van het kerkelijke netwerk en het uitwerken van een gemeenschappelijke kerkorde voor de in verschillende gezagsstructuren liggende gemeenten.  

Het uiteindelijke synodedocument was een driedelige orde; ondertekend door 24 dominees en 5 ouderlingen. In de tekst worden vraagstukken aangesproken die ook nog in het heden uiterst actueel zijn in kerk, staat en maatschappij.  

De besluiten van de synode van Emden vormden niet alleen de structuur van de ‘kerken der reformatie’ in Nederland maar tevens de kerkordes buiten Nederland. Een voorbeeld hiervoor is de regio Neder-Rijn, waar met nauwe contacten tussen vluchtelingen-gemeenten en de plaatselijke gemeenten ontstonden. Later werden ook enkele basisgedachten van de orde overgenomen in de constitutie van de huidige ‘Evangelisch-reformierte Kirche’ in Duitsland. De betekenis van de synode van Emden verkreeg ook invloed op niet-kerkelijke gebieden. Zo kwam het ‘subsidiariteitsbeginsel’ in de tekst van de orde geïntroduceerd – een algemeen, in de westerse democratieën aanvaard (politiek) beginsel.

Volgens het ‘subsidiariteitsbeginsel’ behoort de (kerkelijke) overheid slechts initiatieven te nemen waar individuen en private organisaties niet in staat blijken de problemen zelfstandig op te lossen. Het beginsel is gebaseerd op de autonomie en waardigheid van het menselijk individu en stelt dat alle maatschappelijke instellingen, van het familieverband tot de staat en de internationale orde zich ten dienste van de mens dienen te stellen. Subsidiariteit gaat ervan uit dat mensen van nature sociale wezens zijn en benadrukt het belang van kleine en middelgrote maatschappelijke verbanden zoals het gezin, de kerk en vrijwilligersorganisaties als structuren die het individu in staat stellen de maatschappij te dienen en die het individu en de maatschappij als geheel met elkaar verbinden. 

Het beginsel is verwant aan de gereformeerde doctrine van soevereiniteit in eigen kring, voornamelijk geformuleerd door de theoloog-politicus-journalist Abraham Kuyper (1837-1920), maar reeds teruggaand op de filosofie van de Duitse calvinist Johannes Althusius (1557-1638).

De voorgeschiedenis van de synode en de omstandigheden waarin deze plaatvond
De Synode van Emden had een bewogen voorgeschiedenis. Zij vond van 4 t/m 13 oktober 1571 plaats en was feitelijk een vergadering  van Nederlandse dominees en ouderlingen. Het feit dat een  plaats buiten Nederland voor de synode werd gekozen lag aan de toenmalig heersende politieke en kerkelijke verhoudingen. De ‘zeventien provinciën’ hoe het gebied van het huidige Nederland, België en het noorden van Frankrijk tot de 16e eeuw werd genoemd was onderdeel van het Habsburgse Rijk. De bevolking in het zuiden was Franstalig, in het noorden Nederlandstalig. Sedert 1555 werden de Nederlanden geregeerd door de streng katholieke Spaanse koning Phillips II. – Sinds het eerste gedeelte van de 16e eeuw verkregen de reformatorische geschriften en gedachten steeds meer invloed. Boekverbrandingen, executies op de brandstapel en ander geweld dwongen het protestantisme in de Nederlanden ertoe om hun structuren overwegend ondergronds op te bouwen. In de Duitse staten en staatjes werd het protestantisme veelal met behulp van de vorsten georganiseerd of in ieder geval gedoogd. Helaas golden de besluiten van de Rijksdag van Augsburg en de er overeengekomen geloofsvrede niet in de Nederlanden. – Willem van Nassau-Dillenburg werd door erfopvolging Prins van Oranje en tevens stadhouder van de provincies Holland, Zeeland en Utrecht. Hij werd aanvoerder van een verzetsbeweging tegen de Spaanse overheersing. De strijd richtte zich vooral tegen de Spaanse stadhouder, de Hertog van Alba. Deze richtte o.m. een speciale rechtbank op die vanwege de grote hoeveelheid van veroordelingen tot de dood de ‘bloedraad’ werd genoemd. – Door de Spaanse onderdrukking kwamen diverse vluchtelingenstromen naar Engeland en Duitsland op gang. Vluchtelingenkolonies ontstonden b.v. in London, Aken, Wesel en Emden. Enige tijd werd de helft van de inwoners van Emden gevormd door vluchtelingen uit de Nederlanden. In 1581 ontstond de van Spanje onafhankelijke ‘Republiek der Zeven Verenigde Provinciën’ in der noorden der Nederlanden. Hierdoor verlieten m.n. vluchtelingen uit het noorden de kolonies in het buitenland. Echter de voortdurende oorlog tegen de Spanjaarden creëerde voor de ‘Nederlandse gemeenten onder het kruis’ onzekere en gevaarlijke situaties. De protestanten uit het onder Spanje verblijvende zuiden der Nederlanden vormden in o.m. Emden een Franstalige Nederlandse gemeente (1554). In deze situatie van ‘verstrooiing’ van de Nederlandse gemeenten werd de wens van verbinding, uitwisseling en samenhang onder de onder uiterst verschillende omstandigheden bestaande reformatorische gemeenten steeds sterker. – Belangrijke stappen op de weg om “alle gemeenten der Nederlanden tot één lichaam te verenigen” waren een brief (1570) van de voorganger van de Nederlandse gemeente in Frankenthal met het voorstel van een samenkomst in Frankfurt a. M. en een uitnodiging van 30 juni 1571 voor een vergadering in Keulen. Vergaderplaats voor een ‘generale’ of ‘provinciale’ synode werd na een aantal beraadslagingen en briefwisselingen tussen gemeenten uiteindelijk de stad Emden. Niet alle vertegenwoordigers van de gemeente, m.n. degenen uit Engeland, konden Emden bereiken. De vergaderzaal van de synode bevond zich in het arsenaal of pakhuis. De begane grond diende de Franstalige Nederlandse gemeente voor het houden van hun erediensten.

Het inhoudelijke werk 
Emden als vergaderstad van de synode was niet zomaar gekozen. Deze Oost-Friese  handelsstad maakte tijdens de 16e eeuw een enorme bloeiperiod e door. Het inwonertal steeg in korte tijd van ongeveer 3.000 naar 15.000 inwoners. Door haar ligging was de stad meer gericht op Nederland dan op haar achterland. Omdat de adellijke Oost-Friese hoofdmannen en -vrouwen geen keuze wensten te maken tussen heerste in de stad de godsdienstvrijheid voor niet alleen lutheranen en gereformeerden, maar ook voor Zwinglianen, doopsgezinden en Israëlieten. De uit Polen gevluchte en in Emden als ‘superintendent’ (vergelijkbaar met de huidige regiopredikanten in de PKN) aangestelde Johannes a Lasco organiseerde vanuit Emden de gereformeerde kerken. In het midden van de 16e eeuw raakten de Nederlandse gereformeerden in de verdrukking, waardoor Emden een gastvrij toevluchtsoord werd. Vanuit de stad werden in de Nederlanden ‘de kerken onder het kruis’ georganiseerd en voorzien van in Emden opgeleide en geëxamineerde predikanten.  

Over de afloop van de 10 dagen durende synode (van 4 t/m 3 oktober 1571) zelf is nauwelijks iets bekend. De gedelegeerden waren afkomstig van Nederlandse vluchtelingen-gemeenten (zowel Nederlands- als Franstalig) uit Wezel, Aken, Keulen, Emmerik, Emden, Frankenthal, Gent, Antwerpen, het Westerkwartier (de meest westelijke Nederlanden) en uit een aantal in de Nederlanden nog bestaande ‘gemeenten onder het kruis’. De gedelegeerden uit Engeland konden niet aanwezig zijn, waarschijnlijk ontvingen zij geen permissie van de Engelse kroon om naar Emden af te reizen. – Het resultaat van de beraadslagingen werd samengevat in een op 12 en 13 oktober gedateerd driedelig document (‘Acta’) in het Latijn. Het eerste gedeelte, de ‘Generalia’, bevat de meest belangrijke besluiten. Het tweede gedeelte, de ‘Particularia’ zijn de antwoorden op de vragen die de gemeenten aan de synode stelde en bijzondere verzoeken opgenomen. Het derde gedeelte bevat de orde van de synode en de handtekeningen van de deelnemers: 24 dominees en 5 oudsten. Van de synodebesluiten werd ook een Nederlandse vertaling gemaakt. Later ontstonden ook vertalingen in het Frans en Duits. De Latijnse titel luidt voluit ‘Acta synodi orientalem ecclesiarum Belgicarum, qua sub cruce sunt et per Germaniam et Phrisiam orientalem dispersae, habitae Embdae 4. die Octobris 1571.’ 

De inhoud van de kerkorde 
Het symbool voor het door de kerkhervormers Calvijn en Zwingli geïnspireerde kerkelijk landschap in de Duitse landen en de Nederlanden wordt gevormd door de Grote Kerk in Emden. Zij is, ook in haar huidige vorm als de theologische Johannes-a-Lasco-Bibliotheek, de moederkerk van de ‘Nederduits Gereformeerde Kerk’ en al haar opvolgers. Relief über dem Diakonentor der ehemaligen Grote Kerk in Emden, der heutigen Johannes a Lasco Bibliothek, Foto: Ulf PreußEen belangrijk en met de Grote Kerk verbonden symbool is het schip. Te midden van de woelige en gevaarlijke wereldzee is de drieenige God met zijn gemeente onderweg en schenkt zijn gelovigen veiligheid, rust en bescherming. Boven de ingang voor de diakenen aan de oostkant van de Grote Kerk bevind zich een uit zandsteen gehouwen beeld van het ‘Scheepken Christi’. Het is voorzien van de tekst “Godts Kerck vervolgt verdreven heft Godt hyr Trost gegeven”. Hiermede wordt uitdrukking gegeven aan beeld van ‘het wandelende volk van God’ als herinnering dat de kerk (d.w.z. de geloofsgemeenschap) steeds onderweg (en in 1571 met de ervaring van vlucht en onderdrukking) nog onvoltooid is. Zo is het uitgangspunt van de ‘acta Emdana’, de kerkorde van Emden de (plaatselijke) gemeente, waar de christenen hun geloofsleven in vrijheid en eigenverantwoordelijk vorm geven. Een ander belangrijk uitgangspunt van de opstellers van de ‘acta’ is de fundamentele protestantse kritiek op de op hiërarchie en macht gestoelde structuur en het karakter van de Rooms-katholieke kerk. Basisgedachte van de ‘acta’ is dat de door de Heilige Geest verzamelde gemeenschap der Heiligen zich richt op haar Heer: Jezus Christus. De ‘acta Emdana’ ademt in haar artikelen en haar structuur de geest van participatie en onderling overleg, van de kracht van het argument en van besluiten die het welzijn van de gemeenten en haar leden moeten dienen.

De ‘acta’ zijn onderverdeeld in vijf afdelingen. Aan het begin staan 53 artikelen met een basaal karakter. Voorbeelden zijn gelijkheid van rangen en standen, structuur van de kerk, ambten, de praktijk van doop en avondmaal, het huwelijk, de kerkelijke tucht, opleiding van de pastores, omgang met vluchtelingen en de geschiedenis van de martelaren van de Nederlandse gemeenten.  Het volgen 25 artikelen voor bijzondere gebeurtenissen zoals hulp bij vlucht en doorreis. Dan zijn er nog 26 artikelen over de vergaderingen van classes, provinciale synodes en de generale synode. De in totaal 104 artikelen zijn gebaseerd op dit  theologisch inzicht: “De gemeente van Jezus Christus is een door de geest van God begiftigde gemeente die samengesteld is uit haar leden. Middelpunt is de verering van God en het welzijn van de mensen.”

Een bespreking per artikel van de kerkorde zou in het kader van deze artikelenreeks veel te uitgebreid zijn. Ik beperk me derhalve tot het eerste en het laatste artikel. Het eerste artikel luidt: “Geen kerk zal over andere [kerken], geen dienaar over [andere] dienaren, geen ouderling over [andere] ouderlingen, geen diaken over [andere] diakenen voorrang of heerschappij uitoefenen, maar veeleer zal ieder zich wachten voor alle verdenking daarvan en gelegenheid daartoe.” De toon is hier duidelijk gezet: afwijzing van alle hiërarchie, maar gelijkheid in rang en rechten zowel tussen kerken als tussen ambtsdragers. Het laatste artikel luidt als volgt: “Deze artikelen, welke betrekking hebben op de wettige orde van de kerk, zijn met algemeen goedvinden vastgesteld, in dier voege dat ze, als het belang van de kerken iets anders zou vereisen, gewijzigd, vermeerderd of verminderd kunnen en moeten worden. Nochtans zal het geen enkele afzonderlijke kerk vrijstaan dit te doen. Alle kerken zullen zich juist toeleggen op de onderhouding ervan, totdat door een synode anders verordend wordt.” Dit artikel onderstreept het karakter van vrijheid voor elke afzonderlijke kerkelijke gemeente. Elke kerk is volledig kerk en dezen mogen niet over elkaar heersen maar zij mogen zich tevens ook niet zo gedragen als hebben zij niets met elkaar te maken. De begrippen ‘vrijheid’ en én ‘saamhorigheid’ vormen de basis van de ‘acta Emdana’; m.a.w. de kerken zijn ‘presbyteriaal’ én ‘synodaal’ georganiseerd.          

De gevolgen van de synode van Emden
In 1571 kwamen in  Emden voorgangers en ouderlingen uit de Nederlandse vluchtelingen-gemeenten in Duitsland en de ‘gemeenten onder het kruis’ uit de Spaans-Habsburgs geregeerde Nederlanden bij elkaar om een kerkrechtelijke basis  te leggen voor de toekomstige gereformeerde kerken in de Nederlanden. De in Emden tot stand gekomen ‘Acta’ vormen tot op de dag van vandaag de basis van de structuren van de ‘Hervormde’, ‘Gereformeerde’ en ‘Protestantse’ kerken. De invloed van de synode van Emden is tevens te zien in de structuur van vele andere protestantse kerken in Europa en wereldwijd. 

Op de synode van Emden volgden meerdere provinciale synodes, waarin de besluiten van Emden werden overgenomen: Dordrecht 1574, Middelburg 1581, Den Haag 1586 en Dordrecht 1619. Ook in Duitsland namen de ‘Reformierte Gemeinden’ de besluiten van Emden over. Centrale punten waren en zijn zelfstandigheid van de gemeenten (het presbyteriale element) en gemeenschappelijkheid van de gemeenten onderling (het synodale element). Het begrip van de subsidiariteit, d.w.z. het anti-hiërarchische principe van de acta is de rode draad van de kerkorde. De gemeente is voor haar eigen belangen zelf verantwoordelijk. Alles wordt geregeld binnen de kerkelijke echelons binnen de eigen gemeente of samen met anderen gemeenten op het niveau van classis of synode. Tevens was de vrijheid van de kerk t.o.v. de staat een afgeleide van dit principe. Vooral in Duitsland verbleekte dit idee echter door invloed van de ‘Landesherren’ die in de diverse Duitse vorstendommen invloed namen op b.v. de verkiezing van de voorgangers en lidmaatschap van staatdienaren in de consistories. Ook in de Nederlanden was de invloed van koning en regering op de kerkelijke structuur en besluitvorming geen onbekend verschijnsel. 

In de kerkorde van Emden wordt bepaald dat de leiding van de lokale kerk berust niet op een enkele ambtsdrager maar op een presbyteriaal college van verschillende ambtsdragers (o.m. ouderlingen en diakenen): het consistorium of de kerkenraad. Daarnaast is de orde synodaal. Dit betekent dat de lokale kerken samen leven en samen werken. Men is als het ware collega’s van elkaar. De hiervoor nodige vergaderingen zijn de classicale vergadering en de provinciale en de generale synode. Allemaal bekende begrippen die tot de dag van vandaag het grondpatroon van de protestantse kerken bepalen. Zo waren in de brisante situatie van het opkomend fascisme de gereformeerde, lutherse en geünieerde kerken in Duitsland in staat tijdens hun synode op 31 mei 1934 de ‘Barmer het besluit te nemen van de ‘Barmer Theologische Erklärung’ te nemen. Zij wijzen hierin het idee van het kerkelijke ‘Führeramt’ en het zondige en liefdeloze Nazi-gedachtengoed van de ‘Deutsche Christen’ af. De acta van de synode van Emden hebben daarnaast met de presbyteriaal-synodale orde in belangrijke mate gedurende de 450 jaren van haar bestaan kerkelijke en politieke bestuurs- en besluitvormingsprocessen vergaand beïnvloed.

Geraadpleegde literatuur, o.m.:
D. Nauta, J.P. van Doorn, O.J. de Jong (1971), De Synode van Emden oktober 1571, Kampen 
M. Freudenberg, A. Siller (2020), Emder Synode 1571, Göttingen
Evangelisch-reformierte Kirche (2020), Keine einsame Entscheidung, Leer

Compilatie van vijf artikelen uit de gemeentekrant "De Samenspraak" van de kerkgemeente Dedemsvaart, December 2020 tot Juli 2021.
Zusammenstellung einer fünfteiligen Artikelserie im Gemeindeblatt "De Samenspraak" der Kirchengemeinde Dedemsvaart (NL), Dezember 2020 bis Juli 2021.

Abbildung: Relief über dem Diakonentor der ehemaligen Grote Kerk in Emden, der heutigen Johannes a Lasco Bibliothek, Foto: Ulf Preuß